Open Brief ‘Opheffen patenten is in deze pandemie een zaak van mensenrechten’

Gepubliceerd op De Morgen, 7 mei 2021.

Klik hier om als burger het Europees Burgerinitiatief te ondertekenen

Lijst met ondertekenaars onderaan

In maart van dit jaar uitte de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties (nogmaals) haar diepe bezorgdheid over de impact van de COVID-19 pandemie op mensenrechten wereldwijd. De snelle ontwikkeling van covid-19 vaccins was een ongeziene krachttoer, maar zolang deze niet universeel toegankelijk en betaalbaar zijn voor iedereen, is het einde van deze crisis niet in zicht. Nieuwe varianten krijgen vrij spel, en verspreiden zich razendsnel door internationaal verkeer. Een van de grootste pijnpunten op weg naar de vereiste globale, solidaire aanpak is intussen gekend: patenten of intellectuele eigendomsrechten op vaccins, waardoor een relatief kleine groep farmaceutische bedrijven de volledige controle heeft over de productie en verdeling van levensreddende middelen. Vaccins die grotendeels werden ontwikkeld met publieke investeringen, maar waarvan de winst naar private bedrijven gaat.

De discussie over patenten laait inmiddels hoog op. De farmaceutische industrie en de betrokken overheden hebben de morele en politieke verantwoordelijkheid om alles in het werk te stellen wat nodig en mogelijk is om deze pandemie te overwinnen of niet onnodig te rekken, en hindernissen daarbij zo snel mogelijk uit de weg te ruimen. Onderhandelingen over de (tijdelijke) opheffing van patenten op COVID-19 vaccins werden lang geblokkeerd door een aantal Westerse staten, maar nu de VS aankondigde dit voorstel wel te steunen, staat Europa meer en meer geïsoleerd in haar positie. Dit wekt minstens de indruk dat hiermee de economische belangen van hoge-inkomenslanden ondergeschikt worden gemaakt aan de mondiale volksgezondheid. Verdedigers van patenten haasten zich om te verwijzen naar het COVAX-initiatief. Ondertussen blijkt dit initiatief – dat de universele toegang tot vaccins moest garanderen – niet te voldoen en tekortkomingen te vertonen. Lage-inkomenslanden krijgen lang niet genoeg vaccins om de pandemie op eigen grondgebied de baas te kunnen.

Nu de VS zich scharen achter een tijdelijke opheffing van patenten op COVID-19 vaccins hopen we dat andere staten snel zullen volgen. Een (tijdelijke) opheffing van patenten zal natuurlijk geen deus ex machina betekenen: ook de productiecapaciteit moet drastisch worden opgeschaald, de nodige infrastructuur en technologie moeten aanwezig zijn, evenals de benodigde grondstoffen. Het opheffen van patenten alleen zal bovendien niet volstaan: ook bedrijfsgeheimen zullen moeten worden gedeeld om productie mogelijk te maken. Geen wondermiddel, dus, maar wel een noodzakelijke eerste stap in een gecoördineerde, globale strategie. Een eerste stap in een broodnodige wereldwijde versnelling van de vaccinatiecampagne, en ook, en een belangrijk teken van solidariteit.

Intellectuele eigendomsrechten werken artificiële schaarste in de hand, wat aanleiding geeft tot exportbeperkingen en vaccinnationalisme. Deze ondergraven op hun beurt het COVAX-initiatief en werken globale dispariteit en discriminatie van lage-inkomenslanden in de hand. Het huidige monopolie op COVID-19 vaccins vergroot zo reeds bestaande gezondheidsongelijkheid (health inequity) tussen arme en rijke landen. Ook in hoge-inkomsenslanden vertragen patenten echter de uitweg uit de crisis, aangezien men afhankelijk blijft van de goodwill van farmaceutische bedrijven om industriële samenwerkingsverbanden aan te gaan. Zoals gekend heeft dit er onder meer toe geleid dat de productiecapaciteit in Denemarken ernstig onderbenut bleef, en er minder vaccins werden geproduceerd dan praktisch mogelijk was. De weigering van Westerse landen om patenten (tijdelijk) op te heffen is dus niet enkel tegen het belang van de eigen bevolking, het verlengt ook een noodtoestand waarin grond- en mensenrechten, ook op het eigen grondgebied, onder druk komen te staan. Een aantal studies toonde intussen immers overduidelijk aan dat de huidige pandemie leidt tot wereldwijde schendingen van grond- en mensenrechten: naast de beperkingen op de publieke ruimte, stelt men bijvoorbeeld wereldwijd een toename van geweld tegen kinderen en vrouwen vast, en een verdere aantasting van de levensomstandigheden van reeds kwetsbare groepen (mensen in armoede, gedetineerden, mensen met een psychiatrische problematiek, mensen op de vlucht, enz.). Ook in eigen land is COVID-19 een ‘klassenvirus’ gebleken: mensen met een migratieachtergrond, mensen in armoede, werden het hardst getroffen. Intellectuele eigendomsrechten op vaccins rekken de crisis, en resulteren direct en indirect in verdere discriminatie en andere mensenrechtenschendingen.

Vanuit een mensenrechtenperspectief leidt het getreuzel of de weigering om patenten (tijdelijk) op te heffen zo aantoonbaar tot passieve en actieve onrechtvaardigheid: schuldig verzuim tegenover (groepen van) mensen in nood, en aanwakkering van reeds bestaande discriminatie en internationale instabiliteit. Hebben diezelfde overheden die momenteel aarzelen over de (tijdelijke) opheffing van patenten in de Wereldhandelsorganisatie (WTO) zich een hele tijd geleden niet geschaard achter de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, om de ‘inherente waardigheid en van de gelijke en onvervreemdbare rechten van alle leden van de mensengemeenschap’ te vrijwaren? Het is hoogtijd om hen te herinneren aan dat engagement.

De internationale mensenrechtenstandaarden én de spelregels voor handel bepalen duidelijk dat het beschermen van intellectueel eigendomsrecht nooit ten koste mag gaan van de volksgezondheid. Er wordt winst gemaakt op de pandemie, op menselijk leed, en op het rekken van de medische noodtoestand. Het (tijdelijk) opheffen van patenten is een noodzakelijke geste van solidariteit en medemenselijkheid, en moet in het kader van de globale bescherming van de mensenrechten worden afgedwongen.

Liesbet De Kock Filosofe, Psychologe; Universiteit Gent/Vrije Universiteit Brussel

Anne Delespaul Huisarts bij Geneeskunde voor het Volk, Initiatiefneemster Europees Burgerinitiatief ‘No Profit on Pandemic’

Marc Van Ranst Klinisch Bioloog/viroloog, KU Leuven

Caroline Pauwels Rector Vrije Universiteit Brussel

Ruben Mersch Correspondent Big Pharma; De Correspondent

Willem Debeuckelaere Gastprofessor Human Rights Centre, Universiteit Gent; Voorzitter Vermeylenfonds

Eva Brems Universiteit Gent

Sigrid Sterckx Hoogleraar Ethiek, Universiteit Gent

Kasper Raus Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen

Henri Heimans Magistraat-op-rust, Prijs Liga voor Mensenrechten

Julian Cockbain European Patent Attorney

Wies De Graeve Directeur Amnesty International, Vlaanderen

Charlotte Vandycke Directeur Vluchtelingenwerk Vlaanderen

Hart boven Hard

Freddy Mortier Gewoon Hoogleraar Ethiek, UGent en Voorzitter deMens.nu

Christophe Busch Directeur Hannah Arendt Instituut

Jan De Maeseneer Head WHO Collaborating Centre on Family Medicine and Primary Health Care, Universiteit Gent

Johan Decruyenaere staflid Dienst Intensieve Zorg UZGent en Faculteit Geneeskunde en gewoon Hoogleraar Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, UGent

Wim Van Biesen Chief of Department of Nephrology, Ghent University Hospital

Philippe Deron Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen UGent en Diensthoofd Hoofd- en Halschirurgie,  Voorzitter Commissie Medische Ethiek UZGent

Renaat Peleman Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, Universiteit Gent

Tom Balthazar Hoofddocent Gezondheidsrecht, Universiteit Gent

Marc Cosyns Huisarts/Vakgroep Volksgezondheid, Universiteit Gent

Els Hertogen Directrice 11.11.11

Jean-Paul Van Bendegem Emeritus Hoogleraar Vrije Universiteit Brussel

Gita Deneckere Decaan faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Universiteit Gent

Paul Verhaeghe Hoogleraar, Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen, Universiteit Gent

Ludo De Witte Auteur

Ico Maly Hoofddocent, Universiteit Tilburg

Frederik Van Driessche Psychoanalyticus, mede-oprichter #GentZonderGrenzen

Charlotte De Kock Onderzoeker Gezondheidsongelijkheden, Universiteit Gent

Dominique Willaert Victoria DeLuxe

Bruno De Wever Hoogleraar Geschiedenis, Universiteit Gent

Marc Le Bruyn Historicus, ere-hoofdadviseur Vlaams Parlement

Rik Vancoillie Ex-coördinator vorming BBTK federaal

Tom Decorte Hoogleraar, Faculteit Rechten & Criminologie, Universiteit Gent

Farah Focquaert Universiteit Gent

Marthe Ongenaert doctoraatsonderzoeker Vakgroep Strafrecht en Criminologie, Universiteit Gent

Ciska Wittouck psychologe, criminologe, UGent/Howest

Jinske Verhellen Hoofddocent, Universiteit Gent

Michelle Van Impe criminologe en onderzoekster, Universiteit Gent

Karim Zahidi Filosoof Universiteit Gent/Universiteit Antwerpen, voorzitter Masereelfonds

Robrecht Vanderbeeken Filosoof en Vakbondsverantwoordelijke cultuurwerkers ABVV-ACOD Cultuur

Jelle Versieren Onderzoeker, Universiteit Antwerpen

Pascal Debruyne Doctor in de Politieke Wetenschappen; Odisee Hogeschool

Jan Dumolyn Hoofddocent, Universiteit Gent

Matthias Lievens Docent Hoger Instituut voor Wijsbegeerte, KU Leuven

Brecht De Smet Postdoctoraal onderzoeker, Universiteit Gent

An De Bisschop Docent Kunstagogiek School of Arts, Gent

Wim De Ceukelaire directeur, Viva Salud

Pieter Cannoot Postdoctoraal onderzoeker UGent, gasprofessor UAntwerpen

Meyrem Almaci Voorzitster Groen

Marc Botenga Europees Parlementslid PVDA

Hilde Van Mieghem

Quinoa asbl

Steven Arents Voorzitter Jongsocialisten StuGent, gemeenteraadslid Vooruit Blankenberge

Julie Carlier UGent, onderzoekscoördinator

David Van Bunder Hogent

Peter Callewaert ex-huisarts UGent

Halina Bletek Ondernemer

Ben Van Alboom Journalist

Koen Browaeys psycholoog/psychotherapeut, TEJO Gent en RvB TEJO Vlaanderen

Marieke De Munck curator Vooruit

Frederik Janssens

Frederik Dezutter Directeur Vermeylenfonds

Veroniek Knockaert Psychoanalytica

Ben Kockelkoren Kunstenaar – wetenschapper

Broos Delanote Leerkracht

Chris Debeuckelaer pensioen

Melanie de vocht

Nick Mouton Gemeenteraadslid Vooruit Torhout

Sandra Van Hoecke administratief medewerker

Grootjans Luc Pensioen technisch beambte

Lieven Scheire

Elies van Belle directeur Memisa

Bart Verstraeten Algemeen Directeur WSM (We Social Movements)

Yves Hellendorff Secrétaire national Non Marchand CNE

Michel Vanhoorne Coördinator van het Links Ecologisch Forum

Mario Franssen directeur ManiFiesta

Muriel Di Martinelli Secrétaire fédérale Cgsp Acod Alr lrb bru

FPS (Femmes Prévoyantes Socialistes)